سلام به همه شما عزیزان،
از شما صمیمانه متشکریم که تصمیم گرفتید با موسسه حفاظت از محیط زیست قشم، و انگیزه هایی که باعث شده اند تا ما بیشتر زندگی خود را صرف حفاظت از تنوع زیستی خلیج همیشه فارس نماییم، آشنا شوید.
انسان ها هر روز به طور میانگین بیش از 20 میلیون بشکه نفت را از تنگه هرمز عبور می دهند، آنچه حدود یک پنجم از نیاز تمدن معتاد به نفت هزاره سوم را تامین می نماید. هرچند شگفتی واقعی این تنگه 33 کیلومتری، حیات منحصر به فرد زیر آن است، همانند این دلفین های چرخنده (Stenella longirostris) که در میان این آبراهه باریک شنا می کنند.
ما در موسسه حفاظت از محیط زیست قشم، برای آنکه اهمیت رسالتی که در پیش گرفته ایم را به خود یاداوری نماییم، همواره تاریخ حضور خلیج فارس بر روی این سیاره را مرور می نماییم! تصور کنید، مردمان ماقبل تاریخی که بیش از 15.000 سال قبل در اواخر پلیوستوسن خلیج فارس را کاوش نمودند به جای یک دریای کم عمق، با دشتی پهناور رو به رو شدند که رودهایی همانند دجله، فرات و کارون از بستر آن عبور می کرده و به اقیانوس هند می ریختند. ثروتی که آن انسان های ماقبل تاریخ یافتند احتمالا منابع آب شیرینی بوده که آن دشت حاصلخیر را در دوران خشکسالی پس از آخرین عصر یخبندان به یکی از محدود پناهگاه های قابل زندگی در جنوب غرب آسیا تبدیل می نموده است (منبع). هرچند پس از عصر یخبندان، با شروع شدن سیل و سرازیر شدن آب اقیانوس هند به آن دشت پهناور، ساکنینش مجبور به ترک آن شدند، اما منابع طبیعی آن دریای تازه متولد شده ثروت دیگری بود که آن جوامع باستانی را مجاب کرد تا در آن منطقه بمانند و تمدن خود را در حاشیه آن پهنه آبی تشکیل دهند (منبع). یکی از گرانبهاترینِ آن گنجینه هایی طبیعی مروارید خلیج فارس بود، آنچه در حماسه گیلگمش، یکی از قدیمی ترین متون ادبی کشف شده تاریخ، از آن به عنوان "گُل جاودانگی"، و همچنین در برخی متون باستانی دیگر از آن به عنوان گران قیمت ترین گوهر در جامعه رومیان باستان یاد شده است (منبع). و سرانجام منابع عظیم نفت و گاز ثروت دیگری بود که در اوخر هزاره دوم از دل خلیج فارس بیرون کشیده شد، آنچه در کنار سایر منابع نفت و گاز جهان، بشر را به سمت ایجاد تمدنی مصرف گرا و وابسته به انرژی ارزان قیمت هدایت کرد، و به وی کمک کرد تا به طور فزاینده ای سیاره ای که بر روی آن زندگی می کند را بوسیله تغییرات اقلیمی به ورطه نابودی بکشاند.
یک اجتماع مرجانی در نزدیکی جزیره تنب بزرگ در شرق خلیج فارس. آبسنگ های مرجانی مثال خوبی از زیستمندانی هستند که برای زندگی در محیط گرم خلیج فارس سازگار شده اند. بالا رفتن دمای آب برای تنها یک تا دو درجه باعث سفید شدن مرجان ها می گردد، به این علت که جلبک های تک سلولی همزیست که نه تنها رنگ مرجان ها، بلکه بیش از 90% انرژی آنها را نیز از طریق فوتوسنتز، تامین می نمایند از پیکره مرجان خارج می شوند. اگر این پدیده برای مدتی ادامه یابد سرانجام باعث مرگ مرجان می گردد. به شکل خارق العاده ای، مرجان های خلیج فارس به طور طبیعی در دمایی زندگی می کنند که در سایر دریاها باعث سفیدشدگی و مرگ و میر مرجان ها می گردد، آنچه در بسیاری از نقاط جهان به علت پدیده گرمایش کره زمین در حال به وقوع پیوستن است. اگرچه آن طور که Sheppard و همکارانش (2016) گزارش نموده اند، تنها طی چند دهه، حدود 70% مرجان های خلیج فارس از بین رفته اند، و تمام شواهد نیز نشان می دهند این پدیده همچنان نیز ادامه دارد! اما آیا می توان کاری برای نجات این میراث طبیعی خلیج فارس انجام داد (بیشتر بخوانید).
با این همه، ما در موسسه حفاظت از محیط زیست قشم بر این باوریم که گنج واقعی نهفته در خلیج فارس نه به دست جوامع ماقبل تاریخ، نه صیادان مروارید، و نه کاشفان نفت، بلکه توسط زیست شناسان دریایی کشف شد، و آن چیزی نیست به جز تنوع زیستی سرسخت این پهنه آبی! محیط نیمه بسته، عمق کم و قرار گرفتن در منطقه ای گرم و خشک، خلیج فارس را به گرمترین دریای جهان تبدیل نموده، به طوری که دمای سطحی بخش های میانی آن در تابستان می تواند به بیش از 36 درجه سلسیوس هم برسد (منبع). طی چند هزاران سال، تنوع زیستی خلیج فارس به نحوی تکامل یافته اند که بتوانند خود را با دماهای بالای مختص به این اکوسیستم دریایی منحصر به فرد سازگار نمایند. این بدان معناست که خلیج فارس همانند یک آزمایشگاه طبیعی می تواند به ما کمک کند تا بفهمیم گرمایش جهانی چگونه بر تنوع زیستی اقیانوس ها، آنچه معیشت حدود سه میلیارد نفر از ساکنین این سیاره به طور مستقیم به آن وابسته است (منبع)، تاثیر خواهد گذاشت.
یک لاک پشت دریایی عقابی (Eretmochelys imbricata) در حال تخمگذاری در ماسه های ساحل شیب دراز واقع در جنوب جزیره قشم. لاک پشت های دریایی که بر روی ماسه های خلیج فارس تخم گذاری می نمایند مثال دیگری از زیستمندانی هستند که برای زندگی و تولید مثل در محیط گرم خلیج فارس سازگار شده اند. جنسیت لاک پشت های دریایی توسط دمای ماسه هایی تعیین می گردد که تخم ها در آن مراحل رشد جنینی را پشت سر می گذارند، به طوری که دماهای بالا باعث تولید زاده های ماده و دماهای پایین باعث تولید زاده های نر می گردد. با توجه به این حقیقت که بالا رفتن دما تنها به مقدار چند درجه باعث می شود تمام زاده ها ماده شوند (آنچه باعث برهم خوردن نسبت جنسی و در نهایت زوال جمعیت ها می گردد)، سبب شده دانشمندان پیشنهاد دهند گرمایش جهانی در نهایت می تواند جمعیت های لاک پشت های دریایی را به ورطه نابودی بکشاند. متاسفانه این موضوع دیگر یک حدس علمی نیست! مطالعات اخیر نشان داده 99% بچه لاک پشت های سبز (Chelonia mydas) متولد شده در برخی از سواحل تخمگذاری در استرالیا طی چند دهه گذشته همگی ماده بوده اند (منبع). با این وجود دو گونه لاک پشت عقابی و سبز برای چندین هزار سال است که در خلیج فارس تخمگذاری می کنند بدون آنکه نسبت های جنسی نامتعادلی تولید نمایند! لذا به نظر می رسد لاک پشت های دریایی برای تولیدمثل در محیط گرم خلیج فارس سازگار شده اند، اما آیا انها می توانند روند فعلی گرمایش جهان را هم تحمل نمایند؟
اما متاسفانه در دنیای امروز شهرت خلیج فارس بیشتر به خاطر منابع عظیم نفت و گاز آن است تا به خاطر محیط زیست منحصر به فردی که دارد. مصائبی که خلیج فارس، به ویژه در دهه های اخیر، از سر گذرانده است، همانند سه جنگ عظیم، بزرگترین حوادث نَشت نفت خام جهان، و همچنین برداشت بی رویه از منابع طبیعی و ساخت و سازهای گسترده، همه و همه طبیعت منحصر به فرد خلیج فارس را به آستانه تحمل خود رسانده اند (منبع).
اگرچه چهره طبیعی خلیج فارس اکنون بیش از هر زمان دیگری در معرض آسیب قرار دارد، اما هنوز برای حفظ طبیعت منحصر به فرد این دریای نیلگون دیر نشده است. یک تصمیم جدی و همکاری موثر بین مردم، نهادهای دولتی و غیر دولتی محیط زیستی، سیاستگذاران و دانشگاهیان خواهد توانست آینده روشنی را برای خلیج همیشه فارسمان رقم بزند. «پایداری تنوع زیستی در خلیج فارس»، این دقیقا همان ثروتی است که ما در موسسه حفاظت از محیط زیست قشم به دنبال آن هستیم، و همواره تلاش می کنیم از طریق پژوهش، توسعه راه کارهای حفاظتی دانش محور، آموزش و اطلاع رسانی و مشارکت در اقدامات مستقیم حفاظتی به آن دست یابیم. قطعا به تنهایی در این مسیر موفق نخواهیم شد. از این رو مردم، به ویژه جوامع محلی، مهمترین مخاطبین و ارزشمندترین حامیان ما خواهند بود. زیرا باور داریم حفاظت از تنوع زیستی بدون مشارکت کسانی که در قلب مهمترین زیستگاه های این سیاره زندگی می کنند توهمی بیش نیست. به دنبال آن بسیار به مشارکت جامعه دانشگاهی، سازمان های دولتی، و نهادهای غیردولتی ملی و بین المللی حامی محیط زیست امیدواریم تا ما را در راه این هدف یاری نمایند.
ما در موسسه حفاظت از محیط زیست قشم امیدواریم با یاری شما سرانجام بتوانیم گامی ارزنده و پایدار در مسیر حفاظت از گنجینه ارزشمند اما فراموش شده خلیج فارس برداریم، و آن را کامل و سالم به نسل های آینده مان تحویل دهیم. برای هر انسانی، در هر کجای این سیاره آبی که باشد، اقیانوس ها ثروتی غیرقابل وصف هستند. بیایید این میراث گرانبها را سالم و حفظ شده برای فرزندانمان به ارث بگذاریم.
با آرزوی بهترین ها
محسن رضائی عطاقلی پور
مدیرعامل و بنیانگذار موسسه حفاظت از محیط زیست قشم
جزیره قشم، بهار 1398