نوع: آموزش و اطلاع رسانی
نقش موسسه حفاظت از محیط زیست قشم: پیشنهاد دهنده و مجری
حامیان: دهیاری روستای طبل و همچنین:
زمان: شهریور 1397
شرح فعالیت: مار دریایی حلقوی (Hydrophis cyanocinctus)، یکی از انگشت شمار مارهای دریایی است که نه تنها توانسته برای زندگی در محیط خشک و کم باران خلیج فارس سازگاری پیدا کند، بلکه در کنار گونه هایی همچون مار دریایی کوتاه (H. curtus) و مار دریایی خلیج فارس (H. lapemoides) به عنوان گونه غالب در این دریای جوان شناخته می شود (منبع). در ذخیرگاه زیستکره حرا، بزرگترین پوشش مانگرو در شمال غرب اقیانوس هند که با وسعت حدود 100.000 هکتار در شمال جزیره قشم واقع شده است، مار دریایی حلقوی گونه غالب و تنها گونه ای از مارهای دریایی است که به طور دائم و به فراوانی در آنجا زندگی و تولید مثل می کند (بیشتر بخوانید). تحقیقاتی که بین سال های 1389 تا 1391 بر روی رفتار تغذیه ای این گونه انجام شد دلیل این امر را مشخص نمود. مارهای دریایی حلقوی شکارچیانی تخصصی هستند (بدین معنی که ریخت شناسی شکارچی برای شکار جانورانی با شکل ظاهری و رفتار خاص تخصصی شده است). در ذخیرگاه زیستکره حرا، تقریبا 99% رژیم غذایی مارهای حلقوی را ماهی های گلخورک (Mudskippers) تشکیل می دهند (بیشتر بخوانید)، همان ماهی های دوزیستی که می توان آنها را هنگام جزر بر روی بسترهای گلی جنگل های مانگرو در حال خزیدن و جست و خیز کردن مشاهده نمود (بیشتر بخوانید).
ویدئویی کوتاه از یک مار دریایی منقاری (Hydrophis schistosus) که بدن آن در چشمه های تور ترال گیر کرده است! این مار خوش شانس بوده که قبل از خفه شدن زیر آب و بدون آسیب دیدن زیر فشار صید و کشش طناب ها از آب بیرون آمده است. جدا نمودن با احتیاط این مار دریایی منقاری (که مهاجم ترین گونه مار دریایی بوده و بیشترین آمار گزش های مربوط به مارهای دریایی را به خود اختصاص داده است) نه تنها شانس دوباره ای برای زندگی به آن می دهد بلکه کمک می نماید صیادان نیز از خطر گزیده شدن در اَمان بمانند. هرچند تعداد بیشماری از مارهای به دام افتاده در تورها قبل از جدا شدن از تور یا مرده اند و یا به شدت آسیب دیده اند به طوری که حتی در صورت رها شدن زنده نخواهند ماند. از آنجایی که به دام افتادن در تورهای صیادی یکی از مهمترین مخاطراتی است که مارهای دریایی را در محدوده پراکنششان، یعنی منطقه هند-آرام، تهدید می نماید، توسعه راه کارهایی که بتواند صید ضمنی این خزندگان دریایی را کاهش دهد ضروری به نظر می رسد.
مهمترین خطری که مارهای حلقوی ذخیرگاه زیستکره حرا را تهدید می نماید فعالیت های صیادی است (منبع). مارهایی که در تورها به دام می افتند گاها امکان رسیدن به سطح آب و تنفس کردن را پیدا نخواهند کرد که این امر می تواند باعث مرگ آنها شود. گاهی هم که در تور پیچیده می شوند، چنانچه به زور از تور جدا شوند دو مساله پیش خواهد آمد: اول اینکه ستون فقرات ضعیف آنها (مارهای دریایی همانند اغلب مهره داران دریایی که در محیط پُرچِگال آب زندگی می کنند اسکلت ضعیفتری نسبت به همتایان خشکی زی خود دارند) به راحتی می شکند که نتیجه آن آسیب جدی و نهایتا تلف شدن جانور است؛ دوم آنکه هرچند مارهای دریایی به خاطر داشتن اسکلت ضعیف در خشکی بسیار تنبل و آرام هستند و همچنین به خاطر داشتن دهان و دندان های نیش بسیار کوچک به ندرت انسان را می گزند، اما چنانچه به زور از تور جدا شوند به خاطر دردی که به آنها تحمیل می گردد ممکن است ناگهان از خود واکنش نشان داده و اقدام به گزیدن صیاد نمایند. از آنجایی که زهر این خزندگان دریایی به شدت سمی است و تا کنون نیز هیچ پادزهری علیه زهر آنها در ایران ساخته نشده، گزیده شدن توسط آنها می تواند بسیار کشنده باشد.
کارگاه آموزشی با حضور صیادان و قایق داران حاشیه ذخیرگاه زیستکره حرا در خصوص اهمیت و نحوه حفاظت از مارهای دریایی در منطقه.
از این رو در ادامه پروژه بررسی وضعیت حفاظتی مارهای دریایی با حمایت UNDP/GEF/SGP و بر اساس نتایج به دست آمده از آن پروژه، کارگاه آموزشی یک روزه ای با حمایت دهیاری روستای طبل و آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (JICA) برای جمعی از صیادان و قایق داران روستاهای حاشیه جنوبی ذخیرگاه زیستکره حرا برگزار گردید. در این کارگاه آموزشی که محل برگزاری آن ساختمان دهیاری روستای طبل در حاشیه ذخیرگاه زیستکره حرا بود، با حاضرین در خصوص اهمیت حفاظت از شکارچیانی همانند مارهای دریایی صحبت شد. اینکه این جانوران چگونه می توانند با حفظ تعادل در اکوسیستم های دریایی باعث افزایش جمعیت آبزیان تجاری و حفاظت از ذخیرگاه زیستکره حرا شوند و از این طریق با بهبود وضعیت صید و توسعه گردشگری به رونق اقتصادی منطقه کمک کنند.
محتوی آموزشی تهیه شده برای شرکت کنندگان در کارگاه آموزشی. در این برنامه آموزشی سعی شد اطلاعات پایه و کلی در خصوص مهمترین چالش هایی که مارهای دریایی در ذخیرگاه زیستکره حرا با آن رو به رو هستند در اختیار جامعه محلی قرار گیرد. فایل های مربوط به محتوی آموزشی تهیه شده برای این کارگاه به صورت PDF در این صفحه در دسترس هستند.
سپس در خصوص راه کارهای زیر که بر اساس مطالعات انجام شده در پروژه بررسی وضعیت حفاظتی مارهای دریایی تدوین شده بودند بحث و گفتگو شد:
1- جداسازی ایمن مارهای گرفتار در تورها: مارهای دریایی دهان بسیار کوچک و دندان های نیش کوتاهی دارند، لذا استفاده از دستکش کار هنگام جدا کردن آنها از تور بسیار مفید خواهد بود. گرفتن سر جانور با سه انگشت و مهار آن با یک دست و سپس باز کردن بدن از تور با دست دیگر و رها کردن جانور در مسیر جریان آب بسیار بی خطرتر از ضربه زدن به مار و به زور بیرون کشیدن آن از داخل تور است. مارهای دریایی خارج از آب بسیار تنبل هستند و پس از رها شدن در آب به هیچ وجه به سمت شخصی که آنها را گرفته بر نمی گردند (برخلاف برخی از مارهای سمی خشکی زی)، بلکه به سرعت زیر آب رفته و فرار می کنند. بنابراین کافیست آنها را داخل آب رها کنید تا راه خود را بگیرند و از شما دور شوند بدون آنکه خطری داشته باشند.
2- کمک های اولیه در صورت گزیده شدن توسط مارهای دریایی در حین صیادی: گزیده شدن توسط مارهای دریایی بسیار نادر است، اما گزارشات اندکی که از آن وجود دارد مربوط به زمانی است که فردی از سر کنجکاوی و به طور غیر ایمن مار را در دست جا به جا نموده و آن را بیش از حد تحریک نماید. برخی از صیادان اطلاعی از سمی بودن مارهای دریایی ندارند و گاها تصاویر و فیلم هایی در شبکه های اجتماعی دیده می شود که صیادان با این تصور که این جانوران کاملا بی خطر هستند با آنها بازی می کنند و کلنجار می روند. لذا در این کارگاه آموزشی به صیادان توصیه شد با مشاهده مارهای دریایی گرفتار شده در تور به آرامی و با دقت طبق روشی که پیشتر توضیح داده شد مار را آزاد و رهاسازی کنند و از بیرون کشیدن مار از تور با اعمال زور بپرهیزند. اما همچنین به حاضرین آموزش داده شد که اگر به صورت اتفاقی (به عنوان مثال هنگامی که مار لا به لای صید قرار گرفته و قابل مشاهده شدن نبود) توسط مار دریایی گزیده شدند می بایست چه کاری انجام دهند (برای دانلود فایل کلیک کنید: کمک های اولیه در هنگام گزش مار دریایی.pdf).
3- ظرفیت سازی جهت معرفی مارهای دریایی به گردشگران: بیشتر مردم وقتی در خصوص "مار دریایی" با آنها صحبت می شود "مارماهی" را در ذهن تصور می کنند. این در حالی است که مارماهی ها ماهیانی با بدن کشیده هستند که همانند همه ماهی ها باله دارند و با آبشش تنفس می کنند، اما مارهای دریایی خزندگانی متعلق به خانواده مارهای کبری (Elapidae) هستند که برای زندگی در محیط دریایی سازش یافته اند. لذا برای طبیعت گردانی که با دریاهای نیمه گرمسیری جنوب ایران آشنا نیستند (مانند ایرانیان ساکن استان های شمالی و مرکزی و یا گردشگران اروپایی)، مشاهده مارهایی که در دریا زندگی می کنند و کسب اطلاعات درباره آنها می تواند بسیار جذاب باشد. لذا شرکت کنندگان در کارگاه آموزشی اطلاعات اولیه ای در خصوص مارهای دریایی دریافت نمودند تا با بهره گیری از آن اطلاعات بتوانند این خزندگان جذاب را به طبیعت گردانی که در ذخیره گاه زیستکره حرا با آنها مواجه می شوند معرفی نمایند (برای دریافت فایل کلیک کنید: اطلاعات مورد نیاز برای گردشگران در خصوص مارهای دریایی.pdf).
4- ممانعت ازهرگونه بهره برداری غیرقانوی و ناپایدار: انسان از زهر جانوران زهرآگین هم در فناوری های مفید و هم در فناوری های خطرناک استفاده می نماید. بسیاری از ترکیبات پروتئینی داخل سم می توانند در صنایع داروسازی تبدیل به ترکیبات دارویی شوند که نجات دهنده جان انسان ها باشند. در مقابل همین ترکیبات می توانند در ساخت سلاح های کشنده نیز استفاده شوند. لذا هرگونه بهره برداری از زهر جانوران می بایست تحت نظارت کامل نهادهای امنیتی و محیط زیستی صورت پذیرد، و مشارکت در صید جانوران زهرآگین و یا برداشت سم آنها به صورت غیرقانونی می تواند جرم بسیار جدی تلقی گردد. لذا برای شرکت کنندگان در کارگاه آموزشی توضیح داده شد که مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم در آب های اطراف جزیره قشم، و اداره کل محیط زیست استان ها در خصوص سایر مناطق، مرجع قانونی صدور مجوز برای صید جانوران سمی، مثل مارهای دریایی، و یا برداشت سم آنها هستند. این نهادهای محیط زیستی پیش از صدور مجوز ضمن بررسی وضعیت حفاظتی گونه ها، استعلامات مورد نظر را از مراجع امنیتی خواهند گرفت. لذا هر فردی که به صورت شخصی، یا به نمایندگی از هر سازمان خصوصی یا دولتی برای صید مارهای دریایی، و یا برداشت سم آنها در منطقه حاضر شود موظف است حتما مجوز کتبی مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم (در خصوص آب های اطراف جزیره قشم) و یا اداره کل محیط زیست استان ها (در خصوص سایر مناطق) را داشته باشد و همراه با نماینده این نهادهای محیط زیستی اقدام به فعالیت در این زمینه نماید. در غیر این صورت پیشنهاد می شود صیادان/قایقداران محلی از همکاری با فرد متخلف سرباز زده و مراتب را به مراجع ذیربط اطلاع دهند.
همچنین، چنانچه زهر مارهای دریایی بتواند در صنایع داروسازی کشور کاربردی پیدا کند (مانند ساخت پادزهر و یا تولید دارو)، آنوقت پیشنهاد می گردد که صیادان محلی خود در قالب یک تعاونی و تحت نظارت نهادهای محیط زیستی ذیصلاح، بتوانند پس از کسب مهارت های لازم در خصوص سمگیری ایمن و حافظ محیط زیست (به عنوان مثال سمگیری استاندارد از مارهای به دام افتاده در تورهای صیادی و رهاسازی آنها)، اقدام به تهیه سم و و ارائه آن به موسسات تحقیقاتی در ازای هزینه مصوب نمایند.