نوع: پژوهش + توسعه راه کارهای حفاظتی
نقش موسسه حفاظت از محیط زیست قشم: پیشنهاد دهنده و مجری
حامیان: تعاونی های محلی قایق داران اسکله های گردشگری شیب دراز و کندالو و همچنین:
زمان: 1396 - ادامه دارد
شرح فعالیت: خلیج فارس زیستگاه مناسبی برای دلفین های بینی بطری هند-آرام (Tursiops aduncus) به شمار می آید، که این موضوع احتمالا مربوط به وابستگی این گونه به زیستگاه های کم عمق ساحلی می باشد که در خلیج فارس به فراوانی یافت می گردند. بزرگترین اجتماع دلفین های بینی بطری هند-آرام در سواحل ایرانی خلیج فارس در اثر طبیعی-ملی خلیج دلفین ها واقع در آبراه بین جنوب جزیره قشم و جزیره هنگام زندگی می کنند (ما در اینجا عامدا از عبارت "اجتماع" استفاده می کنیم زیرا هنوز نمیدانیم آیا این دلفین ها "جمعیتی" مجزا را تشکیل می دهند یا یک "زیر جمعیت" از جمعیتی بزرگتر در منطقه شرق خلیج فارس هستند). این منطقه حفاظت شده ملی با مساحت حدود 9700 هکتار که همچنین با نام هایی همچون "خلیج هنگام" و "خلیج دیرستان" نیز شناخته می شود علاوه بر دلفین های بینی بطری زیستگاه گونه های در معرض خطر انقراض دیگری همچون لاک پشت های دریایی و آب سنگ های مرجانی (بیشتر اطراف جزیره هنگام) می باشد.
شاید این جملات را در خصوص دلفین ها به دفعات شنیده ایم که "دلفین ها شبیه ما انسان ها هستند؛ آنها جانورانی باهوش و مهربانند". اینها تعاریفی هستند که صاحبان دلفیناریوم ها و سیرک های آبی مایلند ما آنها را باور کنیم. هنگام بازدید از چنین مجموعه هایی دلفین هایی را می بینیم که مربی خود را روی پوزه بلند می کنند، از داخل حلقه می پرند، و یا قلم مویی را به دهان گرفته و نقاشی می کشند (البته اگر بتوان نام آن خطوط رنگی در هم را نقاشی گذاشت). اما آنچه نمی بینیم آن است که حیوانات در این مجموعه ها روزها گرسنگی می کشند، تنبیه می شوند و از ابتدایی ترین نیازهای خود محروم می شوند تا با روش "شرطی شدن فعال" کارهایی را بیاموزند که آنها را انسانی تر جلوه داده و باعث می شوند آنها بتوانند مشتریان بیشتری را جذب نمایند. شکی در این نیست که دلفین ها جانورانی باهوش با مغزی توسعه یافته هستند، اما همانطور که پیتر کاسترو و مایکل هوبر در کتاب معروف خود "زیست شناسی دریا" نوشته اند: « چنین مقایسه ای [مقایسه هوش انسان و دلفین] ناعادلانه است، زیرا که هوش یک تعریف انسانی می باشد. در نهایت مردم چون نمی توانند [همانند دلفین ها] با ردیابی صوتی یک ماهی را در آب پیدا کنند خود را احمق فرض نمی کنند، پس چرا ما باید هوش دلفین ها را با توانایی آنها در انجام امورات انسانی قضاوت نماییم؟».یکی از تصورات اشتباه دیگر که صاحبان سیرک ها مایلند ما آن را باور کنیم آن است که دلفین ها دائما در حال خندیدن هستند (و در نهایت نتیجه می گیرند دلفین های سیرک ها از بودن در آنجا و نمایش دادن خوشحال و راضی هستند). این تصور در حقیقت از شکل خمیده انتهای دهان این پستانداران دریایی برگرفته شده (تصویر بالا، سه دلفین بینی بطری هند-آرام در خلیج هنگام) که حالت یک لبخند را در ذهن ما انسان ها تداعی می نماید، آنچه هیچ ربطی به احساسات جانور نداشته و تنها یک ویژگی تکاملی است که به دلفین ها امکان می دهد تا دهانشان را بیشتر باز نموده و طعمه های بزرگتر را راحت ببلعند (دلفین ها و سایر آب بازان طعمه های خود را نمی جوند و آنها را درسته قورت می دهند). در حقیقت دلفین ها، بویژه دلفین های بینی بطری، در جوامع وحشی خود بیش از عطوفت و مهربانی به پرخاشگری معروفند! این پستانداران اجتماعی روابط پیچیده ای در گروه های خود با یکدیگر دارند، این روابط همچنین شامل نزاع هایی سخت بین افراد یک گروه می باشد که گاهی باعث به وجود آمدن جراحاتی ماندگار بر روی بدن و بویژه باله های آنها می شود. این زخم های طبیعی همان چیزیست که به زیست شناسان دریایی کمک می کند تا این جانوران در معرض خطر انقراض را بهتر بشناسند (جزئیات بیشتر در توضیحات شکل بعدی).
بیش از یک دهه است که دلفین نگری با قایق نیز در این منطقه رواج پیدا کرده و در حال حاضر قایق داران سه روستای شیب دراز، دیرستان و هنگام در قالب سه تعاونی در دو اسکله شیب دراز و کندالو به گردشگران مشتاق به مشاهده دلفین ها خدمات گردشگری ارائه می دهند. لذا دلفین های بینی بطری در خلیج دلفین ها نه تنها به عنوان شکارچیان راس هرم غذایی نقش مهمی را در ثبات اکوسیستم منطقه ایفا می نمایند، بلکه زندگی بخش عظیمی از جوامع محلی پیرامون این زیستگاه دریایی نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم به حضور آنها وابسته است.
مدت هاست جانور شناسان و زیست شناسان حفاظت از روش "علامت گذاری - صید مجدد" (Mark-recapture technique) برای اندازه گیری جمعیت یک گونه (البته تحت شرایط جمعیتی خاص) استفاده می نمایند. در این روش تعدادی از افراد یک جمعیت صید شده و علامت زده می شوند (مثلا با نصب یک تَگ) و بعد رهاسازی می شوند. مدتی بعد دوباره تعدادی از افراد همان جمعیت صید شده و نسبت افراد دارای علامت (آنهایی که دفعه قبل صید شده و علامت گذاری شده بودند) در این صید جدید به محققین کمک می کند تا با استفاده از فرمول های ریاضی اندازه جمعیت را تخمین بزنند. چه بهتر وقتی طبیعت خود کار علامت زدن را انجام دهد: دلفین ها طی نزاع با یگدیگر زخم هایی را روی باله های پشتی یکدیگر ایجاد می نمایند (تصاویر B و C و D). این زخم ها و علائم بر روی باله های پشتی همانند تَگ هایی هستند که زیست شناسان به جانوران می زنند تا بعدا بتوانند آنها را دوباره شناسایی کنند. تنها کاری که زیست شناسان انجام می دهند آن است که در طی یک دوره هزاران عکس از باله های پشتی دلفین های یک منطقه می گیرند (تصویر بالا A) و بعد برای ماه ها این تصاویر را دسته بندی نموده و تجزیه و تحلیل می نمایند تا بتوانند اندازه جمعیت دلفین ها در یک منطقه را تخمین بزنند. این کاریست که موسسه حفاظت از محیط زیست قشم برای دلفین های بینی بطری هند-آرام در منطقه خلیج هنگام انجام می دهد. البته همیشه می بایست مراقب بود تا روی علائمی تاکید شوند که دائمی به نظر می رسند (تصاویر B و D)، زیرا برخی علائم با گذر زمان ممکن است از بین رفته (همانند تصویر C) و باعث تحریف تحلیل ها و به دست آمدن نتایج اشتباه شوند.
با این وجود، به نظر می رسد دلفین های بینی بطری هند-آرام این خلیج کوچک تحت فشار فعالیت های انسانی همچون صید و صیادی نظارت نشده در تمام طول سال و ترافیک بالای قایق های گردشگری در ایام خاصی از سال (همانند تعطیلات نوروز) قرار گرفته اند. اگر بخواهیم نگاهی منصفانه داشته باشیم، در طول سال های گذشته نهادهای دولتی و غیردولتی محیط زیستی بسیاری، و به طور خاص مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم، تلاش های چشمگیری را در مسیر حفاظت از این اجتماع دلفین های بینی بطری انجام داده اند، که از آن جمله می توان به ساماندهی تورهای دلفین نگری و آموزش قایق رانان تعاونی های گردشگری اسکله های شیب دراز و کندالو اشاره نمود. با این حال به نظر می رسد نبود اطلاعات پایه همانند اندازه اجتماع، الگوهای جابه جایی و کَمی سازی تاثیرات فعالیت های انسانی، توسعه هرگونه برنامه حفاظتی برای این دلفین ها را با سه مشکل اساسی مواجه کرده است: اول اینکه ابعاد خطر و روش مقابله با آن برای این دلفین ها دقیقا مشخص نیست (صید و صیادی؟ گردشگری؟ هردو؟به چه مقدار؟ در چه دوره ای از سال؟ راه حل برای کاهش خطر چیست؟)؛ مشکل دوم آنجاست که عمق تهدید را نمیدانیم (آیا اصلا نرخ رشد جمعیت رو به کاهش است؟ اگر هست به چه مقدار؟ آیا این اجتماع در وضعیت بحرانی قرار گرفته و نیاز به اقدام عاجل وجود دارد یا امکان اجرای برنامه های حفاظتی طولانی مدت تر که قطعا پایداری بیشتری نیز دارند وجود دارد؟)؛ سوم آن که تا وقتی این اطلاعات اولیه وجود نداشته باشد هیچ برنامه حفاظتی قابل عیارسنجی نخواهد بود (به عنوان مثال با گذشت زمان نخواهیم فهمید اجرای آن برنامه چه اثری بر روی این دلفین ها داشته است، باعث افزایش نرخ رشد شده؟باعث ثبات نرخ رشد شده؟ یا اصلا تاثیری داشته؟). لذا با توجه به اهمیت ویژه تهیه این اطلاعات اولیه برای تدوین برنامه حفاظتی کاربردی و قابل سنجش برای حفاظت از این اجتماع دلفین های بینی بطری هند-آرام، تیم ما در سال 1396 و طی یک سری از گشت های دریایی، اولین فاز از پروژه مطالعه این پستانداران دریایی منحصر به فرد را با اهداف زیر آغاز نمود:
1- محاسبه اندازه جمعیت با استفاده از روش عکس برداری از باله پشتی و مُدل مشاهده-مشاهده مجدد (Capture-recapture).
2- ترسیم یک کاتالوگ برای باله های پشتی دلفین ها که بتوان با استفاده از آن وضعیت هر فرد را در آینده بررسی نمود.
3- بررسی ساختار اجتماع (تعداد ماده ها، بچه ها و جوان ها در اجتماع) و بررسی سایر ویژگی های اکولوژیکی آن همانند الگوهای مهاجرتی، فصل اوج زادآوری و ...
4- و در نهایت بررسی بر هم کنش این دلفین ها با فعالیت های انسانی در منطقه همانند صید و صیادی و گردشگری.
صیادی در خلیج هنگام (تصویر بالا) از دو طریق می تواند حیات دلفین های بینی بطری هند-آرام در این منطقه کوچک را تهدید نماید، اول آنکه ممکن است باعث شود دلفین ها اتفاقی در تورها به دام افتاده و تلف شوند، و مهمتر از آن رقابت ناعادلانه بین صیادان و دلفین ها بر سر منابع غذایی (ماهی ها) است. صید غیر کنترل شده تقریبا تمام ذخایر ماهیان منطقه را برداشت می کند، و این بدین معناست که منابع غذایی روز به روز برای دلفین ها محدود تر می شوند. دلفین نگری (تصویر پایین)، نه در تمام طول سال بلکه در ایام تعطیلات که سیل عظیمی از گردشگران برای دیدن دلفین ها از منطقه دیدن می نمایند، می تواند اثرات مخربی بر سلامتی دلفین های این منطقه داشته باشد. ترافیک بالای قایق ها باعث بر هم خوردن نظم طبیعی زندگی دلفین ها می شود، ضمن اینکه خطر برخورد دلفین ها با پره قایق ها که معمولا نتیجه آن تلف شدن جانور است نیز افزایش می یابد. هرچند متولیان حفاظت از محیط زیست در منطقه و سازمان های مردم نهاد پیشتر فعالیت های چشمگیری را در راستای ساماندهی و آموزش قایق داران انجام داده اند، اما رسیدن به دلفین نگری سالم و مسئولانه که می تواند جایگزینی مناسب برای صیادی در منطقه باشد نیاز به مطالعه دقیق تر، و همچنین برنامه ریزی و تلاش بیشتری دارد.
تنها طی همین پایش اولیه هزاران عکس (عمدتا از باله های پشتی) و داده های ثبت شده بسیاری به دست آمد که طی سال های 1397 و نیمه اول سال 1398 با دقت تفکیک، بررسی و تحلیل شدند. نتایج اولیه بسیار امیدبخش بودند و ما را در مسیر دست یابی به اهداف بالا به خوبی پیش بردند. علاوه بر آن در این پایش ها نوع خاصی از الگوهای رفتاری در اجتماع دلفین های بینی بطری خلیج دلفین ها را آشکار ساخت که بنا به عقیده صاحبنظران متخصص در زمینه آب بازان تنها منحصر به این منطقه می باشد. با این وجود انجام یک مطالعه جامع که بتواند منتج به یک برنامه کاربردی گردد نیازمند صرف زمان بیشتری می باشد. لذا در این پروژه، ما یافته های اولیه خود را در آذرماه سال 1398 در کنفراس جهانی پستانداران دریایی که در شهر بارسلون اسپانیا برگزار خواهد شد ارائه خواهیم نمود و ضمن بحث و تبادل نظر با سایر متخصصین برای انجام گشت های دریایی بیشتر و تعامل گسترده تر با صیادان و قایق داران منطقه به منظور استفاده از دانش بومی آنها برنامه ریزی خواهیم نمود. امیدواریم بتوانیم با جلب حمایت های علاقمندان به حفاظت از این جانوران زیبا و باهوش دریایی در مسیر حفاظت از آنها گام های موثری برداریم.
یافته های علمی منتشر شده در خصوص پروژه: